Zəngəzur əvəzinə, Qazax yolu?

Ekspertlər düşünür ki, məhz İcevan yolu Ermənistana taxıl və neft daşınması üçün ən yaxşı yoldur, amma bu...

İran Zəngəzur dəhlizinin heç bir şəkildə, heç bir ad altında, heç bir tərəfin iştirakı ilə çəkilməsini istəmir. Onun üçün yeganə məqbul variant bu dəhlizin ümumiyyətlə olmamasıdır. İran tərəfi Zəngəzur dəhlizi məsələsində israrlı şəkildə əks mövqe qoyaraq, müxtəlif bəhanələr gətirməklə prosesi qaralamağa çalışır. Hələ bir müddət əvvəl İranın dini lideri Əli Xamneyinin müşaviri Əli Əkbər Vilayətinin verdiyi açıqlama da bunu təsdiqləyir.

Lakin Tehran mediasında başqa bir maraqlı tendensiya diqqəti çəkir. Məsələ odur ki, İran Zəngəzur dəhlizinin deyil, başqa bir yolun açılmasının təşəbbüskarı kimi çıxış etməyə çalışır. Məsələn, SEPAH-a bağlı “Tasnim” Agentliyi yazıb ki, İcevan-Qazax yolu çəkilərsə, bu tarixdə Qərblə Şərqi birləşdirən ən qısa quru yol olacaq. Daha sonra isə “Bu, Azərbaycan və Ermənistan üçün ciddi əhəmiyyət daşıyır”, - deyə qeyd edib. 

İran əvvəllər Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı Rusiya ilə şiddətli diplomatik və siyasi qarşıdurmaya girsə də, Tehran və Moskva indi “Tramp marşrutu”na qarşı mahiyyətcə birləşib, eyni zamanda rəsmi İrəvana yeni təzyiqlər silsiləsi başlayıb. 

Həqiqətən də ekspertlər düşünürlər ki, məhz Qazax-İcevan yolu Ermənistana taxıl və neft daşınması üçün ən yaxşı yoldur və bərpa edilməlidir. Aydın məsələdir ki, bu, Gürcüstan üçün iqtisadi baxımdan heç də arzuolunan mənzərə deyil. Çünki bu tranzitdən qazanılan milyonlar indi Ermənistanın qazancına çevrilə bilər. Ekspertlər qeyd edir ki, dəmir yolunun bərpasının sürətlənməsi üçün Ermənistandakı esklavlarımızın qaytarılmasına zərurət var. Xüsusilə də dəmir yolu xəttinin keçdiyi kəndlər - Sofulu və Bərxudarlı kəndlərinin qaytarılması və sürətli olaraq, Qazaxdan həmin kəndlərə həm avtomobil, həm də dəmir yolunun inşası ən real yoldur. Azərbaycan bu istiqamətdə işləri tez həyata keçirə bilər. İranın və Rusiyanın təzyiqlərindən yayınmaq üçün Qazax-İcevan müvəqqəti çıxış yolu kimi görünə bilər. Zəngəzur daha geniş layihədir, amma onun inşası uzana bilər.

Günay Ağamalı 

Milli Məclisin deputatı, Ana Vətən Partiyasının sədr müavini Günay Ağamalı “Yeni Müsavat”a bildirdi ki, İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra regionda kommunikasiya xətlərinin açılması ətrafında gedən müzakirələr bir daha göstərir ki, bu məsələ iqtisadi, geosiyasi və təhlükəsizlik baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir: “Xüsusilə Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı İranın tutduğu mövqe açıq və birmənalıdır. Rəsmi Tehran sözügedən layihənin reallaşmasını istəmir. Mövqe müxtəlif bəhanələr və siyasi manipulyasiyalarla müşayiət olunur və prosesin məqsədli şəkildə qaralanmasına xidmət edir. İran rəsmiləri Zəngəzur dəhlizi fonunda Azərbaycan və Türkiyənin regiondakı aparıcı rolunun daha artmasından narahatdır. 

Eyni zamanda diqqətçəkən məqam ondan ibarətdir ki, İran mediasında Zəngəzur dəhlizinə alternativ kimi Qazax-İcevan yolunun önə çıxarılması tendensiyası müşahidə olunur. Yanaşma ilk baxışdan regional əməkdaşlıq təşəbbüsü kimi təqdim edilsə də, niyyət Zəngəzur layihəsini neytrallaşdırmaqdır və Azərbaycanın strateji maraqlarını tamamilə ziddir. İranın bir tərəfdən Zəngəzur dəhlizinə qəti etiraz etməsi, digər tərəfdən alternativ marşrutları təşviq etməsi regionda nəqliyyat arxitekturasını öz maraqları çərçivəsində formalaşdırmaq cəhdindən xəbər verir.

Qazax-İcevan xəttinin bərpası ilə bağlı müzakirələrdə bir məqam xüsusi vurğulanmalıdır ki, bu marşrut Azərbaycanın suveren hüquqları ilə birbaşa bağlıdır. Həmin istiqamətdə real və davamlı nəqliyyat əlaqəsinin qurulması üçün Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş Sofulu və Bərxudarlı kəndlərinin, ümumilikdə, anklavların geri qaytarılması zəruri şərtdir. Bu kəndlərsiz nə dəmir yolunun, nə də avtomobil magistralının təhlükəsiz və tamhüquqlu fəaliyyəti mümkün ola bilməz.

Şübhəsiz ki, Qazax-İcevan yolu müəyyən mərhələdə müvəqqəti texniki həll kimi gündəmə gələ bilər. Lakin bu marşrut Zəngəzur dəhlizini əvəz edən alternativ kimi təqdim edilə bilməz. Burada Gürcüstan tərəfinin də narahatlıqlarının iqtisadi əsası yoxdur. Ölkəmiz məhz şaxələndirilmiş nəqliyyat-komunikasiya şəbəkəsi formalaşdırmaq istəyir ki, bu xətt bütün bölgə dövlətləri üçün faydalıdır. Yəni Zəngəzur dəhlizinin reallaşması ölkəmizin və bütövlükdə regionun iqtisadi inteqrasiyasına və sabitliyinə xidmət edəcək. 

Azərbaycan bu məsələdə prinsipial mövqeyindən geri çəkilməyəcək. Heç bir  təzyiq ölkəmizin suveren hüquqlarını və milli maraqlarını kölgə altına ala bilməz. Biz regional kommunikasiyaların açılmasının tərəfdarıyıq və bu proses ədalət, beynəlxalq hüquq və qarşılıqlı hörmət prinsipləri əsasında həyata keçirilməlidir".

Əli Orucov 

AMİP liderinin köməkçisi, politoloq Əli Orucov isə qeyd etdi ki, İran Zəngəzur dəhlizinin açılmasına heç bir halda əngəl ola bilməyəcək: “8 avqustda ABŞ Prezidenti Donald Trampın təşəbbüsü ilə Ağ Evdə Prezident İlham Əliyev və baş nazir Nikol Paşinyanın iştirakı ilə əldə edilmiş razılaşmalar, Tramp yolunun açılması barədə imzalanan sənədlər prosesi geri dönüşü olmayan prosesə çevirdi. Bu yolun adının necə adlandırılmasından asılı olmayaraq açılacaq və bunun da arxasında Birləşmiş Ştatlar kimi qlobal super güc dayanır.  İranın hədələri və təxribatları nəticə verməyəcək. Ermənistanla Azərbaycan arasında nəqliyyat əlaqələrinin bir neçə istiqamətdə olması sovet dönəmlərində də var idi. Eynilə də Naxçıvanı Azərbaycana birləşdirən dəmiryol xətti də mövcud olub. İranın da siyasi coğrafiyası dəyişməyib. Tehran bəhanə edir ki, Zəngəzur dəhlizinin işə salınması onun təhlükəsizliyini təhdid edir. Dövlətlərin ərazisi dəyişdirilir, ABŞ regiona daxil olur və s. Bütün bunların hamısı cəfəngiyyatdan başqa bir şey deyil. Əksinə, bu yolun açılması regionun hərtərəfli inteqrasiyasına və inkişafına stimul verəcək. Təhlükəsizliyini təminat altına alacaq. Həm də bu dəhliz təkcə Azərbaycanı Azərbaycanla birləşdirən nəqliyyat kommunikasiya dəhlizi olmayacaq. Asiya ilə Avropanı birləşdirən və iqtisadi siyasi cəhətdən möhkəm bağlayan bağ olacaq. Bu layihə birləşdirici xarakter alacaq. Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı Moskvanın İrana təzyiq etmək üçün bir neçə aləti var. İqtisadi, ticari asılılıqdan tutulmuş siyasi asılılığa qədər Kreml İrəvana təsir göstərə, eyni zamanda 2020-ci il 10  noyabr bəyanatındakı 9-cu bəndə istinad edə bilər. Moskva bununla bağlı bəzi xatırlatmalarını da səsləndirib. Bunun isə nəyisə dəyişəcəyinə inanmıram. Yükdaşımaların Qazax-İcevan dəmir yolu xətti ilə göndərilməsi mümkündür, ancaq öncə sülh sazişi imzalanmalı, bəzi delimitasiya problemləri həll edilməlidir.  Bu xəttin özünün də əsaslı təmirə ehtiyacı var və bu işlər  müəyyən zaman alacaq. Zəngəzur dəhlizinin də digər nəqliyyat xətləri ilə əvəzləməsi mümkün deyil. Odur ki, nə Rusiya, nə də İran Zəngəzur (TRIPP) yolunu özlərinin istədikləri kimi improvizə edə və dəyişə bilməzlər. Bu artıq qlobal bir layihənin qırılmaz zənciri halına gəlib”.